Өңір басшыларының рейтингісін түзу «саяси сәнге» айналғалы біраз болды. Атын атап, түсін түстемей-ақ қояйық, түрлі-түрлі сараптау құрылымдары олар туралы қоғамдық пікір тудыру үшін барын салып-ақ жатады. Егер «солардың бәрінің бірдей зерттеу нәтижелері объективті һәм ондыққа дөп тиеді» десеңіз, қателесесіз.
Әдетте әлгі рейтингілердің басым бөлігі жекелеген сарапшылардың ой-көзқарастарына құрылады. Ал, субъективті пікірлер қалай болғанда да көбіне-көп шынайы ахуалды аңғарта бермейді. Бұдан бөлек БАҚ-дарында жарияланған дүниелерге негізделіп жасалатын рейтингілер де бар. Олардың да объективтілігі күмәнді. Өйткені әкімқаралардың газеттен немесе телеарнадан жылтыңдап жиі көріне беруінен терең астар іздеудің қажеті шамалы. Мұндағы бар гәп – кәдімгі пиарда. Ақ немесе қара дегендей. Міне, сол себепті де әр әкім әр рейтингіде әрқилы орындарда қалықтап жүреді. Біреуінде – фаворит, екіншісінде – аутсайдер. Осы тұста рейтинг қалыптастырудың қитұрқылықтары да төбе көрсетіп қалатыны жасырын емес. Кім айдарынан жел есіп, мықтылардың сапынан көрінгісі келмейді дейсіз?! Бәрінің қалауы – үздік үштікке, тым болмағанда бестікке ену. Сондықтан «рейтинг жасаушының кім екені емес, оған тапсырыс берушінің кім екені маңызды» деген қисын ақылға қонатын сияқты.
Әрине, кез келген рейтинг белгілі бір критерилерге негізделетіні анық. Бірақ сондай өлшемдердің ішінде езуіңе еріксіз күлкі үйіретіндері де кездеседі. Мәселен, ай сайын облыс әкімдерінің арасынан кім мықтыны рет-ретімен елеп-таразылайтын ұйымдардың біразы мынадай өлшемдерге сүйенеді екен. Алғашқысы – ықпалдылығы, саяси мәртебесі, екіншісі – өсу немесе ары қарай ауысу перспективасы, үшіншісі – ақпараттық белсенділік индексі, соңғысы – сыни бағалау деңгейі. Егер облыс әкімі саясат сахнасында жүріп жинаған абырой-беделін өңірдің көшін ілгері сүйреу үшін пайдаланса, мәселен, аймақтың дамуында маңызы зор шешімдердің қабылдануында, халық әл-ауқатын жақсартатын жобалардың қаржыландырылуында, т.б. игі істердің атқарылуы жолында орталық органдарға сөзін өткізе алса, бірінші критериге таласымыз жоқ. Ал, ықпалдылығын екінші өлшемде айтылған нәрсеге – ертерек Астанаға жол тартып, лауазымын одан әрі жоғарылатуда кәдеге асырмақ ниетте болса ше? «Облыс әкімдері ондай ойдан ада, барлығы «Шіркін-ай, осы аймақты ұзақ жыл басқарып, зейнетке шықсам ғой» деп армандайды деп ойлайсыз ба? Жарайды, ол жайлы әңгіме басқа.
Ақпараттық белсенділік индексі. Мұны қалай түсінесіз? Өзгеге қайдам, өзімізге бұл критерий «Әкім өзін-өзі насихаттауға қаншалықты қабілетті?» деп, ашық сауал тастағандай әсер қалдырды. Бұл ретте «тяжеловес» әкімдердің мұртын балта шаппайды. Өйткені олар елдегі ақпараттық саясатқа жауаптыларға, беделді-беделді телеарналар мен басылымдардың басшыларына ықпал етудің тетігін, жөн-жосығын біледі. Бірақ ақылға қоныңқырамайтыны, «Өзін өзі мақтаған өгіз тентек» демекші, әкімнің өз-өзін жарнамалау қабілетінің тиімділігі деңгейін анықтаудың не қажеті бар?
Сыни бағалау деңгейі. Бір қарағанда, аталмыш өлшемнің сәл де болса тілі кәлимаға келетіндей көрінетіні рас. Алайда рейтингімен танысып шыққан соң, дал боласың. «Сонда бұл жерде кімнің баға бергендігі тұспалданып тұр екен-ей?» деп. Облыс тұрғындарының ба? Президент пен Үкіметтің бе? Бәлкім, бұқаралық ақпарат құралдары мен сарапшылардың шығар. Өстіп әрі-сәрі күй кешіп отырғанда, жарияланған рейтингінің мәтінінде сауалнамаға санаулы саясаткерлер мен қоғам қайраткерлерінің, блогерлер мен политтехнологтардың, журналистердің қатысқаны есіңізге түсіп, «Құдайым-ай, қараша халықтың пікірімен ешкім санаспаған екен-ау» деп, қынжыласың. Біздің пайымдауымызша, рейтингіні түзушілер бұл ретте өңір басшысы хақында медиаресурстарда жарық көрген «негативтерді» ескерумен шектелетін секілді. Әлбетте, әкімнің еркіне салса, «негатив» атаулының БАҚ-дарына жетпей «желкесін қиятыны» сөзсіз. Өйткені қазіргі таңда ақпараттық саясатты жүзеге асыру үшін жергілікті билік тарапынан, мемлекеттіктерді былай қойғанда, тәуелсіз газеттер мен телеарналарға шейін мемлекеттік тапсырыс аясында қыруар қаржы бөлінеді. Демек, әлгі «негативіңіз» – орталық органдар тарапынан анықталып, амал жоқ, жарық көрген материалдар.
Респондент деп қалдық қой, ақыры ашығын айтқан соң, сауалнамаға қатысушыларға қатысты да көңілде жүрген кірбіңді бүгіп қалмайық. Рейтинг жасағыш ұйымдар сонша әспеттейтін сарапшылар шын мәнінде кімдер? Аймақтарда не болып, не қойып жатқандығынан, ондағы жұрттың тыныс-тіршілігінен нақты хабары бар ма? Әй, қайдам! «Тағдыршешті» кесімдерін Алматы мен Астанада отырып алып, БАҚ пен ғаламтордағы жарияланымдарды әрлі-берліп ақтырып-ақ айтатын сияқты. Біздің түйсігіміз солай дейді. Өйткені әкімдерге халықтың көзімен зер салу үшін ауқымды әлеуметтік сауалнама жүргізу керек. Ал, ол – әжептәуір бейнетті, қомақты ақшаны талап ететін тірлік.
Бес саусақ бірдей емес қой, өзіне жарнама жасауға аса ден қоя бермейтін әкімдер де бар шығар, бірақ арасында жылт еткен жұмысы туралы жалпақ жұртқа жар салуды дағдыға, тіпті өмір салтына айналдырғандары да жетерлік. Біздіңше, облыс әкімдерінің қым-қиғаш рейтингісін жасау «Кім мені өзгелерден артық мақтайды?» деген сұрамсақ пиғылдың «жемісі» іспетті. Оған қоса әлеуметтік желілерге бір сәт үңіліп те қай облыстың басшысы өз имиджі үшін жанталасып жатқанын байқау қиын емес. Рейтингішілерге керегі де – сол. Іздегенге – сұраған. «Оңтайлы сәтті» қалт жібермей, ондайларды тізімдерінің басынан түсірмейді.
Жарайды, облыс әкімдерінің іскерлігін өзара салыстыру оларды қамшылап отыру үшін қажет-ақ бола қойсын дейікші. Әйтсе де бұл тұрғыда ескерілуі тиіс бірқатар жайттар бар. Біріншіден, әрдеңені шатып-бұтатын қойыртпақ емес, нақты критерилер жасалуы керек. Және ол өлшемдерде қалың бұқараның өміріндегі, әл-ауқатындағы позитивті не негативті өзгерістер, халықтың өз әкімдеріне деген ықылас-пейілі мейлінше айқын көрініс тапқаны жөн. Ол үшін инфляция деңгейі, жұмыссыздық, жаңа жұмыс орындарының ашылуы, өнідіріс ошақтарының іске қосылуы, тарифтер, «көгілдір отынмен», ауызсумен қамтамасыз ету, еңбек даулары мен әлеуметтік кикілжіңдердің шешім табуы, жастар саясаты, жоғары және орта білім беру мен денсаулық сақтаудың сапасы, қылмыс көрсеткіштері мен сыбайлас жемқорлықпен күрес дейтін мәселелер қамтылуы шарт. Екіншіден, облыс әкімдерінің рейтингілерін жариялауды тым жиілетуге пәлендей мұқтаждық жоқ. Себебі, бір ай дегеніңіз – әкімқаралардың жұмысына қатысты үдерістер мен үрдістерді жіті қадағалап, объективті баға беруге өте қысқа мерзім. Қателеспесек, Шығыс Қазақстан облысын тізгіндеп тұрған шақта ғой деймін, қазіргі Ақтөбе облысының әкімі Бердібек Сапарбаев «Айдың нәтижелері бойынша рейтинг түзу дегенді еш түсінбеймін. Ай деген не тәйірі? Ең кемі, жарты жыл өтсін. Сонда ғана рейтинг тура шығады» деп еді. «Түйсігі бар пенделерге тамыршыдай тап басып айтылған әңгіме болды-ау бұл» деп сүйсініп-ақ қалғанбыз. Өкінішке қарай, күні бүгінгі дейін төрт өңірді ың-шыңсыз басқарып, талай лауазымның құлағын ұстап, саяси қайраткерге айналған Бекеңнің жөн сөзіне мәу деп, қорытынды шығарған ешкім жоқ-ау. Бәз-баяғы рейтинг қуу. «Сұранысқа қарай – ұсыныс» деген осы болар. Ал, қара халыққа мұндай рейтингілердің құны көк тиын. Сонда кім кімді алдап жүр? Әй, даңғаза дүние-ай!
P.S. Бәлкім, Президент Әкімшілігі, Статистика комитеті тәрізді мемлекеттік органдар тарапынан облыстардағы әлеуметтік ахуалға, экономикалық жағдайға, саяси жетістіктерге негізделіп, терең талдау жасалатын рейтингілер бар да шығар. Бірақ ондай байыпты байламдар мен салмақты пайымдарды, іргелі зерттеулерді әзірге қолмен ұстап, көзбен көргеніміз жоқ. Сірә, бар болғанымен, ондай рейтингілер жалпақ жұртқа мәшһүрленбесе керек. Мүмкін, ел естіп-білмеген рейтингіден әкімдер ләззат ала алмай ма екен?
Тұтқабай ФАЗЫЛБЕК.
